Dinazorlar çağı kapandı. İnsanoğlu evrende hakim. Her ne kadar arada sırada Van Gölü canavarımız hortlasa da pek bir ürkütücülüğü kalmadı. Uğruna şarkılar bile yazıldı. Ama biri var ki... Gezmesek de görmesek de her ay, her yıl iliklerimize kadar hissettiğimiz; bizim olan, bizden olan ve bizden türeyen bir canavar. Enflasyon Canavarı.
Öncelikle bi tanımlayalım. Nedir bu enflasyon? En basit, en anlaşılabilir anlatımı ile enflasyon mal ve hizmet fiyatlarındaki artıştır. Enflasyondan bahsediyorsak tek bir mal ya da tek bir fiyat artışı söz konusu değil. Tek bir mal ya da hizmet için yaşanan fiyat artışına zam denir, enflasyon değil. Bu kapsamda değerlendirildiğinde genel özellikleri itibarıyla enflasyon mal ve hizmet fiyatlarındaki genel ve süreklilik içeren değer artışlarını ifade eder.
Hep artıştan bahsediyoruz. Masal bu ya, mal ve hizmetlerin fiyatları düştü ve artış değil azalış yaşandı. O da mı enflasyon? Anti enflasyon falan mı? I-ıh.. Bazen eksi enflasyon şeklinde kendisine hitap edilse de onun nüfustaki adı deflasyon. Fiyatlar çok artıyor keşke enflasyon değil de deflasyon mu olsun isterdiniz? Hiç heveslenmeyin. Tercih edilen ve istenilen bir durum değil.
Deflasyon şu demek. Piyasa o kadar ölü ki. Yaprak kıpıldamıyor. Kimse bir şey almak istemiyor. Yani talep yok. Satış yapabilmek için insanlar kârlarından feragat ediyorlar ve daha düşük fiyata satmaya razı oluyorlar. İnsanlar nasılsa fiyatı artmayacak hatta düşecek beklentisiyle alışveriş yapma gönüllüsü de değiller. Kim böyle bir pazara tezgah açmak ister ki? Açmıyorlar da zaten. Bu durumda da o ülke gelişemiyor ve ekonomisi durgunluk dönemine giriyor.
İyi de enflasyon kötü bir şey, biliyoruz; tersi deflasyon dedin, ona da bok attın. Yok mu bunun iyisi güzel kardeşim? Enflasyon için; 36,5 derece ateş, 12-8 tansiyon gibi idealler söz konusu değil. Ülkeler; gelişmiş, gelişmekte olan, gelişme hayali kuran, ne gelişmesi kardeşim biz canımızın derdindeyiz diye ayrılmakta. O yüzden her ülkenin dinamikleri, kapasitesi ve büyüklüğü farklı. O yüzden herkesin enflasyonu kendine. Ama illa bir rakam lazımsa Amerika ekonomik olarak en çok %2-3 enflasyon varken boy atmış, serpilmiş, güzelleşmiş ve köyün en güzel kızı olmuş.
Mesela bizim ülkeye gelelim. Bizde enflasyon hayallerinin tünelinin ucunda %5 vardır hep. Hayal o ya, o yıl enflasyon kaç olursa olsun iki bilemedin üç yıl sonra hep %5 olacaktır, hedef odur ve öyle de devam edecektir. Enflasyon açısından son 50 yılda en iyi performans gösterilen dönem olan 2003 yılı sonrasında bile enflasyon hiç %5’i görmemiş. En çok yaklaştığı yıl 2012 yılı olmuş o da %6,16.
Tam yeri gelmişken bir tanım daha yapıştıralım araya da kafalar iyice karışsın. Yüksek enflasyon dönemlerinin ardından fiyatların artış hızı düştüğünde -aman dikkat fiyatlar düştüğünde değil o duruma deflasyon deniyordu az önce konuştuk, fiyatların artış hızı düştüğünde- örnek vermek gerekirse 2003 itibarıyla yaşanan sürece de dezenflasyon diyoruz. Yani fiyatların insafsızca artmasının ardından, görece kabul edilebilir seviyede artması sürecine geçişe dezenflasyonist dönem diyoruz.
Hemen resmedelim. Koşuyorsanız enflasyon, koşarken yavaşlayıp yürümeye başladıysanız dezenflasyon, durup geri gitmeye başlarsanız da deflasyon söz konusu oluyor. Sahalarda görmek istediğimiz sahne ise maaşını almış parkta keyifle yürüyen emekli temposu. Yavaş yavaş, çevredeki güzellikleri fark ederek, sindire sindire ilerleyen bir tempo.
Nedir, ne değildir’i konuştuysak biraz da enflasyon nasıl hesaplanır ona bakalım.
Türkiye’de enflasyonu hesaplayıp ilan eden kurum TÜİK. Nam-ı değer Türkiye İstatistik Kurumu. Enflasyonu inceleyeceksek iki veri çok önemli biri Tüketici Fiyat Endeksi, kısaltması TÜFE. Diğeri ÜFE, uzatılmış hali Üretici Fiyat Endeksi.
En önemli ikisi bu ama hangisi daha önemli diye soran olursa eğer, haberlerde enflasyon şu kadar oldu bilgisine kaynaklık eden TÜFE. Ne yazık ki hepimiz üretemesek de cümbür cemaat tüketiyoruz. O yüzden tüketici fiyat endeksi temel enflasyon göstergesi. Ha üretici ne işe yarıyor o zaman derseniz? O, işin membağından haber veriyor. Maliyetler artıyooor, haberin olsuuun. Tüketiciye söle benim üretirken katlandığım maliyet artıyor yakında o da etikette yeni fiyatı görünce ”ay ben şok!” olmasın diyor. ÜFE’deki aksırma TÜFE’de tıksırma olarak yansıyor yani kısaca. Bu açıdan ÜFE önemli bir gösterge olmakla birlikte bütün yıl enflasyon düşsün fiyatlar artmasın diye beklerken maaşın zamlanacağı ay yüksek çıksın diye beklediğin enflasyon var ya işte o TÜFE. O yüzden TÜFE ile devam edeceğiz.
Şimdi biraz da enflasyon nasıl hesaplanır, ne tür mal ve hizmetlerin fiyatı alınır ve nasıl hesaplanır ona bakalım.
2021 yılında enflasyon hesaplamasında dikkat edilecek unsurları sıralarsak; 81 il, 225 ilçe, 27.980 işyeri, 4.274 konut kirası, 415 ürün ve bu ürünlerin toplamda 901 çeşidi için her ay yaklaşık 550.632 fiyat incelenecek. Vay be zor olmalı. Sanırım o kadar zor ki TÜİK’e başkan dayanmıyor. Neyse bu başkanlar konusunu “Enflasyon-2” başlığında daha sonra tekrar açarız. Şimdi hesaplamaya ilişkin hususlara geri dönelim.
415 ürünün toplamda 901 çeşidi hesaba katılıyor da, eşit oranda mı? Nasıl ki maaşlar zevke, keyfe ve en önemlisi ihtiyaca göre harcanıyorsa bu sepeti oluşturan ürünler ve ağırlıkları da tüketici anketlerinin sonucunda oluşan değerlendirmelerle belirleniyor. Yani değişken. Esasen şöyle diyebiliriz. 2019 ve 2020 enflasyonu farklı ürün gruplarının farklı ağırlıkları ile oluşmuş sepetlerdeki fiyat artışlarını ifade ediyor. Aslında yıllara göre enflasyonu karşılaştırırken tam olarak elma ile armutu karşılaştırıyoruz. Burnunuza pis kokular mı geldi? Endişeye mahal yok. Çünkü ihtiyaçlar özellikle gelişen teknoloji ile dinamik mi dinamik. Satın alma alışkanlıklarımız sürekli değişiyor. Aynı ürünün yıllar içindeki artışını gözlemleyeceğiz diye 2021 yılında ne işi var köstekli saatin o sepetin içinde?
Sadece ürünler değişmiyor doğal olarak buna bağlı olarak ürün gruplarının ağırlıkları da değişken. Güncel tüketici fiyat endeksi sepeti aşağıda ağırlıkları ile sıralanıyor.
Ürün gruplarının sepet içindeki dağılımını özellikle büyükten küçüğe sıraladım ki, eğitim için yaptığımız harcamanın toplumun genelinde giyim ve ayakkabıdan, eğlenceden hatta alkollü içecekler ve tütünden bile geride olduğunu daha rahat görebilesiniz diye. Anlayacağınız eski Türk filmlerinde gördüğümüz “ceketimi satar yine de seni okuturum” vecizesi günümüzde “indirimdeyken şu ceketi bir alayım senin şu kitapları diğer ay hallederiz” şeklinde söylenmekte. Sosyal mesajı da verdiğimize göre devam edelim biz şu canavarın hikayesine.
Zurnanın zırt dediğini duyar gibiyim. İşte geldik. Her ürünün farklı ağırlığı var dedik. Şimdi biraz inceleyelim gerçekten de şu meşhur pinpon topu fiyatları ne alemde. Öncelikle belirteyim 2021 yılı enflasyon sepetinde pinpon topu yok ne yazık ki. Yeterince sansasyon yaratır mı bilmem ama sepetteki tek top futbol topu. İsterseniz önce sepetteki en yüksek ağırlığa sahip 10 ürüne bakalım.
Pek itiraz edilecek şeyler yok gibi. Toplumun çok büyük bir kesimi tarafından gerçekleştirilen harcamalara ait kalemler. Sepette toplam 415 farklı kalem var fakat en yüksek ağırlığa sahip 10 ürünün toplamı %31,23.
İçinde bulunduğumuz ay Mart 2021. Yani son açıklanan enflasyon verisi Şubat 2021’e ait. Şimdi son açıklanan verilere bakacağız ama buraya gelmeden önce TÜİK’in şimdilik hakkını verelim. Enflasyon sepetinde hangi ürünler var, bu ürünlerin ağırlıkları nedir, açıklanan enflasyona göre son bir ayda ya da son bir yılda hangi ürüne ne kadar zam geldi, tüm bu soruların cevaplarını TÜİK’in web sitesinde ilan edilen verilerden bulabilirsiniz. Yazının sonuna bırakacağım dosyalardaki bilgilerle siz de sepetin tamamında ne var, ağırlıkları nelerdir ve fiyatlar 2003 yılından günümüze nasıl değişmiş görebilirsiniz.
Son açıklanan enflasyon verisi dosyasını bi inceleyelim bakalım. Son bir ayda en çok neyin fiyatı artmış. Tabloda belirtilen aylık değerler, o ürünün fiyatı değil kafanızı karıştırmasın. Sadece TÜİK datası üzerinden (Dönem Sonu Değer - Dönem Başı Değer) / Dönem Başı Değer formülü ile dilediğiniz ürünün fiyatının hangi dönemde ne kadar değiştiğini rahatlıkla izleyebilirsiniz, bunu göstermek için belirttim.
Her şey bir ayda böyle artsa aylık enflasyon %0,91 çıkmazdı değil mi? O halde şimdi de bu ay en çok fiyatı düşenleri görelim.
Pazarın nabzı benim cüzdanımda atar o derece fiyatlara hakimim diyorsanız bu rakamlardan da TÜİK verilerin doğruluğuna ilişkin bir çıkarım yapabilirsiniz ama gelin bir de ateş pahası oluşuyla gündem olan ürünlerin TÜİK rakamlarına göre son altı aydaki seyirlerini inceleyelim.
Gündemdeki olağan şüpheliler TÜİK rakamlarında da cazibesi ile ilgi çekiyor. Son altı aylık enflasyon %9,59 iken gündemdeki ürünler yüzde yirmili kırklı artışlar göstermiş. Burada beyaz peynirin durumu biraz ilgi çekici. Süt ve süt ürünlerine gelen zamlar basının ilgisini yeterince çekmese de bu ürünlere ait reyonların önünden geçen herkes son dönemlerde fiyatlardan şikayetçi iken süt de aynı dönemde %23,89 zamlanmışken, beyaz peynirin fiyatı son altı ayda nasıl %5,24 düştü gerçekten garip. Ama TÜİK tarafından ilan edilen bu.
Derdim enflasyon verisini doğrulamak ya da enflasyon verisine tu kaka yapmak değil. Akıl var, fikir var, inceleme araştırma imkanı da var. Herkes alışveriş yapıyor. Özellikle internet alışverişinin yaygınlaşmasının ardından fiyatları karşılaştırmak için fiş saklamaya da gerek yok. Açın geçmiş alışverişlerinizden fiyatları karşılaştırın. Sonra da TÜİK verileri ile karşılaştırın. Kendi kanaatinizi kendiniz oluşturun.
Bu haftalık bu kadar. Haftaya da alternatif enflasyon hesaplayan kuruluşlar ile TÜİK’e dair gelişmeleri içeren “Enflasyon-2” ile enflasyon dosyasını kapatacağız.
Eğer yazıyı beğendiyseniz;
Yeni yazılardan haberdar olabilmek için siteye ücretsiz üye olabilir ya da sosyal medya hesaplarını takip edebilirsiniz,
Yazılardan daha fazla kişinin haberdar olmasını isterseniz de, yazıyı aşağıdaki logolar vasıtasıyla whatsapp/telegram gruplarında ve sosyal medya uygulamalarında paylaşabilirsiniz.
Her zaman farkında kalabilmek ümidiyle..
Comments